Мәдениет саласының майталмандарымен пікірлесетін, олармен сыр шертісетін Қазақ радиосының «Өнер алаңы» хабарында ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, жазушы-драматург Дулат Исабековпен сұхбат өрбіді. Сұхбаттың толық нұсқасын оқырман назарына ұсынып отырмыз.

– Дулат аға, күрделі жанр – драматургиядағы еңбегіңіз елеулі. Кейінгі табыстарыңызды айтпағанның өзінде баяғы «Кішкентай ауыл», «Әпке» пьесаларыңыз театрлардың репертуарынан әлі түспей келеді. Әсіресе, «Әпке» спектаклінің тақырыбы қай заманда болсын өзекті. Бәлкім, өміршеңдігі де сондықтан шығар?

– Оның сырын кім білген?.. Бәлкім, сәтті жазылуына өмірбаяным арқау болған шығар. Бәрін бастан-аяқ баяндай бермей, ең керегін ала білгендіктен болар. Ал драматургия – рас, айрықша жанр. Қазір сахнада қойылып жүрген шығармалардың көбі әлі драматургия емес, сахналық проза немесе сахналық публицистика. Драманың өзіндік ерек­ше тылсым сырлары бар, оның дамуын, композициясын, куль­ми­нациясын жасай алу, әртүрлі образға керекті сөз табу, қызықты диалог өру, 400-500 беттік романның жүгін 30 бетке сыйғыза білу – қиын. «Әпке» 1977 жылы жазылып, 1978 жылы сахналанды. Әлі күнге дейін қойылып келеді. Биыл «Гауһартас» фильмінің 40 жылдығын атап өттік. Осы аралықта қанша кино түсірілді, соның қаншасы ұмыт болды?

Мұның сыры – адамзатқа тән жәйттерді түгел қабылдай отырып, өз кейіпкеріңе ұлттық бояу сіңіру, оқиғаның бәрін жинақтай келе, ұлттық бейне жасау, ұлттың трагедиясын, мұңын айту, мінезін көрсету дер едім. Сонда ғана шығарма жұртқа керек болады. Мысалы, «Өкпек жо­­лаушы» немесе сахналарда қойылып жүрген «Ескі үйдегі екі кездесу» драмасын неге ағылшындар қойды? Себебі, ортақ проблема бар. Драматургияға қысқалық, нақтылық қажет. Қазақ драматур­гиясында жалпылама сөз көп, бір шәй ішудің өзін 10-15 бетке дейін суреттеп отыратындар немесе сахнада тұрып алып ақыл айтатындар жетеді. Оны драматургия көтермейді. Сонымен қатар, драматургияда төбеден ұрғандай қылып төтесінен айтпайды, астарлап жеткізеді. Мысалы, Чеховтың «Апалы-сіңлілі үшеу» пьесасында Розенбах сүйген қызымен қоштасып, дуэльге кетіп бара жатады. Жекпе-жекте өлетінін біледі. Қайта бұрылып келіп, қызға: «Мен ертеңгі кофемді ішпей кетіп­пін ғой», – деп бір-ақ ауыз сөз айтады. Осы сөздің астарында қандай трагедия жатыр! Ал біздің драматургтер болса, «Сені қайтып көремін бе, жоқ па? Сапарға кетіп барамын. Қош бол, жаным!» деп жазады. Бұл түк те қызық емес. Жалаң сентиментализм. Өмірдің шын­дығын және ең керектісін айта білсең, барлық елге ортақ трагедияны, ортақ драманы көрсетсең ғана ол ағылшынға да, французға да, қазаққа да керек болады. Жақында ғана «Өкпек жолаушы» француз тіліне аударылды, келесі жылы Париж қойғалы жатыр. Драматургиямен қазір жұрттың бәрі айналысады, бірақ, оның шын мәнінде не екенін көбі біле бермейді. Драматургия – асау, тағы жанр. Оны «көндіріп», игеріп, бас білгізу қиын.

Оқиғаны құр баяндап беру – драматургия емес. Нені айттың? Кімге айттың? Қалай айттың? Не үшін айттың? Міне, осы төрт сұраққа жауап бер. Сонымен қатар, оқиғаны бірсыдырғы өрбіте бермеген дұрыс. Ол көрерменді он минуттан кейін жалықтырып жібереді. Мінездегі ерекшелік, оқиғаның дамуындағы өзгешелік, морт сыну, өткір диалог, күтпеген оқиғалар құру… Қыс­қасы, көрерменді қызықтырып, жетелеп отыруға тырысқан жөн.

Белгілі бір детальді, сюжетті алғанда бәрін айта бермеу керек, өйтсең, композицияның мәні қалмайды. Бірін ғана айт. Осы оқиғаның ең ұрымтал тұсы не? Сол драматургияның кілті болады. Мысалы, «Жаужүректі» немесе «Жүз жылдық махаббатты» жазарда кілтін таба алмай, ұзақ жүрдім. Негізі, оны жазу ойымда да жоқ еді. Бірде Солтүстік Қазақстан облыстық драма театры «Сәбит Мұқановтың 110 жылдығына байланысты Балуан Шолақ жайлы пьеса жазып беріңізші» деді. Мен ат-тонымды ала қаштым. Бірақ, олар «жаңа пьеса жазып беріңіз» деп қолқалауын қоймады. Мен 5-6 ай ойланып жүріп, ақыры кілтін тапқандай болдым. Оның бүкіл өмірбаянын айтсаң, көрермен көреді, «қайран, біздің боздағымыз-ай» деп көзіне жас алады – болды. Бірақ, оның қажеті бар ма? Жазушы бұрын-соңды болмаған тың нәрсені таба білуі керек. Мен соны тапқандай болдым. Жазып шықтым. Бүгінде театрда жақсы жүріп жатыр.

Мен драматургиядан сабақ беремін. Жақында ғана бір студентім Әуезов театрында жарияланған конкурста бәйге алды. Ол да менің драматургияға қосқан еңбегімнің жемісі деп білемін. Драматургия үлкен ізденісті талап етеді. Жетпістен ассам да, әлі күнге дейін ізденемін. Әлі күнге дейін көп нәрсені білмейтін сияқты күй кешемін. Жаңа кітап қолыма түссе, «бұрын неге оқымағанмын?» деп ойлаймын. Ұзын саны 27 пьеса жазыппын. Сахнаға қойылмағаны жоқ. Өзімізді есептемегенде, шет тілдеріне аударылып, бірнеше мемлекетте қойылып келеді. Бұл – шығармаларымның керек екенінің бір дәлелі.

– Біздің театрларда пьесаға ұқсамайтын, поэтикалық сарындағы қойылымдар өріп жүр. Неге сондай дүниелердің сахнаға шығуына жол береміз?

– Кім білсін… Театр басшылығына байланысты шығар. Көңіл- жық­пастық деген тағы бар, сондай пендеуи себептермен сахнаға шығып кетуі мүмкін. Тіпті, көрермен келмей жатса да, мақтауын асыра ұйымдастырып беретіндер бар. Қазір плюрализм, яғни, пікір алуан­дығын алға ұстап, нашар дүниені ақтап алатындар көбейді ғой. Кейінгі уақытта шынымен-ақ театрдағы репертуар, драматургияның сапасы төмендеп кетті. Кез-келген тақырыпты ести сала жазу – кемшілік, оны пісіріп, кілтін таба білу керек. Менде де талай тақырып тұр. Соларды жазып, көрерменді жылатуға да болады. Бірақ, мәселе онда емес. Ең бастысы – оқиғаны екшей білу. Ал қазіргі көп шығар­малар – драма емес, сахналық поэзия. Баяғы Райымбек Сейтметовтер қойып жатты ғой, Қадыр Мырза Әли, Фариза Оңғарсынова, Мұхтар

Pages: 1 2 3